Dziennikarz i animator kultury z doświadczeniem pilotażu, współpracował z „Recogito” przez wiele lat z drugiego planu, wspierając poetkę Teresę Tomsię animującą dział literacki, pomagając w redagowaniu czy prowadzeniu rozmów z autorami, organizując wieczory poetycko-muzyczne i goszcząc u siebie w Poznaniu artystów różnych sztuk skupionych wokół paryskiego polonijnego portalu prowadzonego przez pallotyna Marka Wittbrota w dawnym Centrum Dialogu. Eugeniusz Toman – pisarz sięgający po różne formy literackiej wypowiedzi: proza, reportaż, wiersz, komentarz – wydał m.in. autobiograficzną historię podchorążego szkoły lotniczej Podniebni żołnierze (Wydawnictwo Rhytmos, Poznań 2015) i opowieści pilotów o samolotowych wypadkach Śmiercionośne skrzydła (Wydawnictwo eBooki, Wrocław 2020).
Tomik poetycki Samotny lot (Wydawnictwo Literackie Atena, Poznań 2020) Toman poświęcił nie tylko pasji latania, którą miał we krwi od najmłodszych lat, ale też pasji życia idącego pod wiatr wszelkim złudnym modom, ulotnym ideom czy „opiece dyktatury”. Z wersów nasyconych konkretami, napisanych oszczędnym językiem w subtelnym rytmie powtórzeń, przebija się prawda historii, surowa rzeczywistość PRL-u i refleksja o przemijaniu. Czytelnik uruchamia wyobraźnię, gdy wraz z bohaterem wierszy przeżywa jego samotność w stratosferze i pytania „jak pojąć ten świat”.
Samotny lot jest metaforycznym dopełnieniem książki Eugeniusza Tomana Boski Order. Opowieści reportera lotniczego (WBPiCAK, Poznań 2020). Liryki byłego lotnika mierzą się z mitem Ikara, opowiadają o surowych warunkach życia w powojennej zachodniopomorskiej wsi, skąd wyruszył po marzenia do dęblińskiej „Szkoły Orląt”, pokazują też samotność pilota podczas wykonywania ćwiczebnych zadań w powietrzu, mówią o próbie zrozumienia własnego losu (Przeznaczenie):
Mamy się ku sobie
ziemio
co dnia co noc
tęsknię za gwiazdą
lecz z tobą mijają moje lata
Utwory zostały złożone w tryptyk. W pierwszej części pt. Niezaznany dom znajdujemy teksty autobiograficzne. Podmiot liryczny oprowadza nas po świecie niełatwego dzieciństwa, w które wrosły – niczym niechciane pędy bluszczu zawłaszczające światło upragnionego nieba – ciemne wydarzenia, lęki, niespełnione obietnice oraz noc pamiętnego grudnia 1981 roku. Bohater wierszy próbuje oderwać się od traumatycznych wspomnień w subtelnych lirykach drugiego cyklu Chwila z tobą, gdzie mówi o uczuciach do żony, syna, matki, ale też o nieuchronności przemijania. Jeden z najpiękniejszych utworów w tej części, dedykowany Monice, odczytać można jako artystyczne credo, łączy bowiem miłość do córki z pragnieniem utrwalenia uczuć w sztuce słowa, ocalenia przemijalności istnienia w trwały po nim ślad:
Ta chwila z tobą
córeczko tajemnicza
manno nieuchwytna
układa się w wiersz
odbija w lustrze
Ta chwila z tobą
życie i marzenie
zaklęte w słowie
Jestem będę
nigdy nie opuszczę
choć bywałem
zatracony
Poezjo
lot ku tobie
w (nie)jasność
istnienia
Cykl Romantyka latania domyka lotniczy tryptyk. Składają się na niego doświadczenia odbytych lotów, zarówno własne, jak i tych, którzy stali się już legendą. To w tej części czytelnik będzie mógł zapoznać się z opisem doświadczeń pilota zawartych zarówno w strofach jak i w zmetaforyzowanych fragmentach prozy. Samotny lot odczytuję jako intymny dziennik człowieka rzuconego w brutalny wir świata, który za pomocą wyobraźni, uczuć i poczucia miary pragnie się od niego odbić, by wzlecieć wzwyż. Liryki Eugeniusza Tomana przejmują prawdą doświadczenia, bo „samotny lot” odbywa każdy z nas i po swojemu musi się z tym zadaniem zmierzyć. Składają się na niego nasze decyzje, światopogląd, niezgody, traumy, bóle i śmierci. W liryku Pytanie wybrzmi nawet najdotkliwszy z problemów: „Czymże jest śmierć”. Poruszającym wierszem, w którym pośrednio pada odpowiedź na postawione wyżej zagadnienie, jest Rozbitek, dedykowany pilotowi Czesławowi Gibaszewskiemu. Jak się okazuje, to nie stalowe skrzydła doprowadziły do „upadku Ikara”, lecz smutek życia, niezrozumienie, brak wybaczenia sobie i innym.
Wielu utworom towarzyszy wyjątkowy nastrój łagodnego smutku i głębokiej zadumy, potrącający o melancholię, odkrywający dotkliwą tęsknotę za żywiołem nieba, za gwiazdą, za ostatecznym spełnieniem. Eugeniusz Toman, eksplorując swoje doświadczenia i odkrywając przed nami ich sensy, zachęca tym samym do odbycia indywidualnego lotu ku przeszłości, a także ku marzeniom, które jedynie wyobraźnia może spełnić – jak w wierszu Ten świat jest bliski prawdy: „Zasypiając umieramy / a wtedy przychodzą sny / nie z tego świata / i żyją po swojemu / opowiadają co nas trapi”.
Co tak naprawdę trapi autora Samotnego lotu, nie dowiemy się nigdy, bo los człowieka dla każdego z nas jest tajemnicą. Bez wspomnień trudno pojąć siebie dzisiejszego, trzeba odnaleźć tamtego chłopca „w szorstkich dłoniach wiejskiej chaty”, ze współodczuwaniem odczytać jego wykluwanie się do dojrzałości w chwilach napowietrznego istnienia: „Nocą przekradam się / przez niedomkniętą furtę płotu / staję w omszałym progu lasu / i przez ciemną ścianę słyszę / tajemniczy łopot skrzydeł” (Wykluwanie).
Irmina KOSMALA
Irmina Kosmala (1976) ur. w Gnieźnie. Poetka, recenzentka, animatorka kultury, polonistka i mgr filozofii. Publikowała na łamach portalu „Latarnia Morska”, „Protokołu Kulturalnego”, „Kuźni Literackiej”, „Recogito”, Autorka prozy Złuda (VipArt, 2020), zbioru recenzji Itinerarium, czyli przewodnik dla podróżnych (Zeszyty Poetyckie, Gniezno 2023). Jej wiersze znajdują się w antologii Kto wam pozwolił tak pięknie żyć (Zeszyty Poetyckie Gniezno/SPP/o/Wlkp. Poznań 2023) oraz w almanachu polsko-ukraińskim Czas pojąć ten świat – czas ukoić ból (FONT, Poznań 2024). Współtwórczyni i prowadząca dwóch festiwali literackich: gnieźnieńskiej Nocy Poetów: „Słowo-tok” oraz „Pretekstów”, współautorka miejskich dyktand ortograficznych „O złotą stalówkę”, inicjatorka comiesięcznych spotkań literackich oraz – od piętnastu lat redaktor naczelna Kuźni Literackiej: www.kuznia.art.pl. Mieszka na Dalkach w Gnieźnie.
Recogito, rok XXV, lipiec 2024
