Tekst Biblii zawiera zasadniczo trzy języki starożytne, które tworzą kanon filologii biblijnej. Stary Testament zredagowano w języku hebrajskim i po części po aramejsku, natomiast Nowy Testament znamy wyłącznie w języku greckim. Trzy języki uległy w ciągu wieków znacznej ewolucji, jednak są nadal w użyciu. Oto kilka zasadniczych uwag charakteryzujących poszczególne języki Pisma Świętego.
Hebrajszczyzna biblijna
Język hebrajski znany z Biblii Starego Testamentu jest zaświadczony jako mowa izraelitów w okresie po zdobyciu Kanaanu. Hebrajszczyzna należy do grupy języków zachodniosemickich, Filologicznie zauważa się pewne podobieństwo do języka ugaryckicgo, znanego z północnego wybrzeża Syrii od XIV wieku p.n.Chr., a także do języka kananejskiego, zwanego fenickim na terenie Syrii-Palestyny od IX wieku p.n.Chr. lub punickim, zaświadczonym w Kartaginie od IV stulecia. Nazwa „hebrajski” pojawia się stosunkowo późno, gdyż dopiero w II wieku p.n.Ch. Wcześniej w VIII stuleciu spotykamy określenie „język kananejski” w księdze Izajasza (19,18), podczas gdy w księdze Nehemiasza (13,24) po raz pierwszy słyszymy o „języku żydowskim (judejskim)”. Różnorodność tych określeń stanowi wyraźny dowód długiej ewolucji hebrajszczyzny biblijnej. Oprócz tekstu Pisma Świętego hebrajski spotyka się w licznych tekstach niebiblijnych, w szczególności po hebrajsku zredagowano księgi apokaliptyczne i komentarze biblijne. Od II wieku n.e. późniejsza odmiana hebrajskiego tzw. misznaickiego, będąca w użyciu w środowisku rabinackim stała się językiem nauki, przeznaczonym zasadniczo do obsługi kultu synagogalnego i nauczania religijnego. Dzisiejszy język mówiony w państwie Izrael, nazywany neohebrajskim jest adaptacją do warunków współczesnych idiomatyki hebrajskiej używanej głównie przez Żydów w Rosji w XIX wieku.
Aramejski biblijny
Język aramejski podobnie jak hebrajszczyzna, należy do grupy języków zachodniosemickich. Najstarsze świadectwa pochodzą już z XI wieku p.n.Ch. Od VIII wieku do IV stulecia aramejski stał się językiem międzynarodowym Bliskiego Wschodu, używanym w dyplomacji i wymianie handlowej. Geografia języka aramejskiego jest zadziwiająca, gdyż teksty aramejskie spotyka się w Egipcie, Asyrii i Babilonii i Palestynie, Syrii, Arabii, Azji Mniejszej, Armenii i na terenach dzisiejszego Pakistanu i Afganistanu. Biblijne księgi Starego Testamentu – Ezdrasza i Daniela – są świetnym przykładem biblijnej aramejszczyzny, która uległa na przestrzeni wieków znacznemu procesowi dialektyzacji lokalnej.
Na terenie północnej Syrii, Iraku i Iranu spotkać można jeszcze dziś grupy ludności autochtonicznej używającej języka aramejskiego. Zanikanie języka hebrajskiego od epoki wygnania Żydów do Babilonii spowodowało w epoce perskiej (VI wiek p.n.Ch) stopniowe jego wyparcie przez aramejski, stanowiący oficjalnie język administracji imperium Achemenidów. W stuleciu zaczęto dokonywać tłumaczenia na aramejski tekstu Tory i już wówczas aramejski zaczął ulęgać wpływom greki, zwłaszcza w dziedzinach polityki i handlu. Dalsza ewolucja aramejskiego biblijnego dała początek licznym dialektom palestyńskim, znanym z tekstów odkrytych nad Morzem Martwym w Qumran i tzw. targumów, czyli aramejskich przekładów Biblii. Aramejski stanowił język codzienny ludności Palestyny w czasach Jezusa, który podobnie jak Jego uczniowie używali dialektu aramejskiego północnego, galilejskiego, łatwo rozpoznawalnego w Jerozolimie.Dowodem są tu liczne „aramaizmy” występujące w tekście greckim Nowego Testamentu. Można więc stwierdzić, że język aramejski stanowi pewien łącznik filologiczny między Starym i Nowym Testamentem, podobnie jak greka.
Język grecki w Biblii
Znaczne fragmenty Starego Testamentu zostały napisane po grecku, wśród nich księga Mądrości, księgi Machabejskie i fragmenty deuterokanoniczne ksiąg Estery i Daniela, oraz w całości Nowy Testament. Pierwszy pełny przekład Biblii hebrajskiej zrealizowano właśnie po grecku, tzw. Septuaginta. Literatura chrześcijańska pierwszych wieków zaadoptowała grekę przyczyniając się do jej rozwoju literackiego. Chodzi tu o język grecki epoki podbojów Aleksandra Wielkiego na Bliskim Wschodzie, który mianowano „językiem powszechnym” (koine), stanowiącym język dyplomacji i nauki w rozległym imperium macedońskim. W Egipcie spotykamy liczne teksty zredagowane w grece „koine”, m. in. teksty dekretów spisanych na papirusach. Z filologicznego punktu widzenia greka typu hellenistycznego „koine” stanowi uproszczoną formę dialektu attyckiego z licznymi elementami jońskimi. Koine przetrwała do epoki bizantyjskiej, kiedy to nastąpiło odrodzenie języków narodowych. Współczesna greka czerpie swoje korzenie w hellenistycznej „koine”, chociaż nie w bezpośredni sposób.
Tekst Starego Testamentu w językach oryginalnych
Odkrycia w Qumran nad Morzem Martwym potwierdziły fenomen licznych wersji ksiąg Pisma Świętego u progu chrześcijaństwa. Tekst Biblii Hebrajskiej jest oparty zasadniczo na średniowiecznych rękopisach, ale filologia biblijna stwierdza również kanon samarytański i greckie tłumaczenie Starego Testamentu. Dopiero w końcu I wieku n.e. rabini żydowscy ustanowili oficjalny kanon tekstu Starego Testamentu, uznany później przez chrześcijan. Teksty biblijne odkryte nad Morzem Martwym (Murabbat, Nahal Hever) potwierdzają te tradycje w okresie powstania żydowskiego Bar Kochby (132–135 n.e.).
Dariusz DŁUGOSZ
Dariusz Długosz. Urodził się 1962 w Szczecinie. Absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i École du Louvre w Paryżu. Specjalizuje się w archeologii i filologii biblijnej. Współpracuje z polskimi i zagranicznymi pismami poświęconymi Biblii, m. in. „The Qumran Chronicle”, „The Biblical Archaeology Review”, „Przegląd Orientalistyczny”, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”.
Recogito / Archiwum pamięci, grudzień 2002
