Pod koniec zeszłego tysiąclecia zaszły w Europie zmiany etniczne, których ślady są do dziś istotne. Ludność niemieckojęzyczna przenosiła się na wschód, wypierając Słowian. Pod koniec IX wieku Węgrzy przybyli na swoje obecne tereny osiedlenia i rozdzielili Słowian na północnych i południowych. Obecnie na granicy Austrii język niemiecki sąsiaduje z węgierskim, który w Siedmiogrodzie i w Banacie (w obecnej Rumunii) sąsiaduje z rumuńskim. Z Austrii, przez Węgry i Rumunię do Morza Czarnego przechodzi pas języków niesłowiańskich, oddzielający Słowian północnych (Czechów, Słowaków i Ukraińców) od południowych (od Adriatyku do Morza Czarnego graniczą z językami niesłowiańskimi Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie i Bułgarzy).
W XIX wieku, po wojnach napoleońskich, gdy Austria przejęła utworzone przez Napoleona Prowincje Iliryjskie, Słowianie południowi byli tylko w dwu państwach, ówczesnych imperiach wielonarodowych: w Austrii i w Turcji. W Austrii byli Słoweńcy i Chorwaci, od 1867 roku podzieleni między część austriacką i węgierską Austro-Węgier.
W XIX wieku zmniejszał się zasięg panowania Turcji w Europie i jej granice odsuwały się na południe i wschód: na korzyść Rosji, Austrii i nowych państw uzyskujących najpierw autonomię, a następnie rozszerzających kosztem Turcji swe granice: uniezależniały się księstwa rumuńskie, Serbia, Czarnogóra, Bułgaria. W roku 1878 zaszły zmiany zasadnicze: Serbia i Rumunia, poprzednio autonomiczne, ale pod zwierzchnictwem Turcji, uzyskały niepodległość. Utworzono Bułgarię, która, jak chciała Rosja, miała sięgać do Morza Egejskiego.
Sprzeciw Anglii spowodował, że pragnienia Rosji nie zostały uwzględnione (w roku 1885 granice Bułgarii zbliżyły się do dzisiejszych). Austro-Węgry okupowały w roku 1878 Bośnię, a w roku 1908 ją anektowały, co wkrótce im się źle przysłużyło. W czerwcu 1914 roku Serb Gawriło Princip zastrzelił następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w stolicy Bośni – Sarajewie. Wkrótce wybuchła pierwsza wojna światowa, która zakończyła istnienie Austro–Węgier.
Nazwa „Jugosławia” znaczy dosłownie: słowiańszczyzna południowa, ale językiem południowosłowiańskim mówią także Bułgarzy, a na terenie Jugosławii w ostatnim roku przed jej rozpadem (1991) było ponad dwa miliony osób, których język ojczysty nie jest słowiański: ponad dwa miliony Albańczyków (głównie w serbskim Kosowie) i ponad trzysta tysięcy Węgrów (głównie w serbskiej Wojwodinie). W Jugosławii (do roku 1991, gdy zaczęła się dzielić) używano dwu alfabetów (łacińskiego i cyrylicy), wyznawano trzy główne religie (prawosławie, katolicyzm i islam) i wśród języków ojczystych ludności cztery były najczęściej używane (serbochorwacki, słoweński, macedoński i albański), choć było jeszcze wiele języków mniejszości. Uznawano oficjalnie, że w kraju jest sześć narodów, których granice nie pokrywały się z granicami i nazwami sześciu republik. Jako narody traktowano Serbów, Chorwatów, Słoweńców, Macedończyków, Czarnogórców i Muzułmanów. Ta ostatnia nazwa mogła być dziwna dla Muzułmanów w innych krajach, tymczasem Muzułmanów, Słowian, zislamizowanych kiedyś przez Turków, było w Jugosławii ponad dwa miliony i wśród oficjalnie uznawanych narodów byli trzecim pod względem liczebności, po dominujących liczebnie Serbach (ponad 8 milionów) i Chorwatach (4 i pół miliona). Od „narodów” odróżniano, jak w Związku Radzieckim, ,,narodowości”, wśród których, poza Albańczykami i Węgrami, byli w znaczniejszej liczbie Turcy (głównie w Macedonii), Słowacy i Rumunii (głównie w Wojwodinie). Ponad pół miliona mieszkańców Jugosławii określało swoją narodowość jako „jugosłowiańską”, używając określenia państwowego, a nie etnicznego. Z krajów i narodów Jugosławii najłatwiej jest wyodrębnić położoną na północnym zachodzie Słowenię (i najłatwiej jej było się odłączyć). W Słowenii bliskie są granice dawnej republiki jugosłowiańskiej i niezależnego państwa (od 1991 roku), narodu i języka. Wśród dwu milionów mieszkańców narodowość słoweńską podawało przeszło 90, niewielu Słoweńców mieszka poza granicami republiki. Do pierwszej wojny światowej terytorium obecnej Słowenii należało do Austrii. Jest to kraj uprzemysłowiony, o przewadze religii katolickiej i tradycjach zachodnich. Graniczy z Włochami, Austrią, Węgrami i Chorwacją.
Macedonia, z republik dawnej Jugosławii leżąca najdalej na południu, dopiero w roku 1912 pozbyła się panowania tureckiego, weszła wtedy w skład Serbii i następnie Jugosławii. W roku 1941 większość jej terytorium zajęła Bułgaria. O narodzie i języku macedońskim zaczęto mówić po drugiej wojnie światowej, a przedtem według Serbów mieszkańcy Macedonii byli Serbami, według Bułgarów mieszkali tam Bułgarzy. Macedonia graniczy z Albanią, Serbią, Bułgarią i Grecją. Wśród ponad dwu milionów ludności, na ogół prawosławnej, jest prawie 400 tysięcy Albańczyków, na ogól wyznających islam. Grecy odmawiają mieszkańcom Macedonii prawa do nazwy Macedończyków i twierdzą, że zgodziliby się uznać Macedonię, gdyby nazywała się inaczej. Jedną z prowincji Grecji jest bowiem Macedonia, która nosi nazwę sąsiedniego kraju, tak jak jedną z prowincji Belgii jest Luksemburg. Ale Belgowie nie odmawiają prawa do nazwy Luksemburgowi (Wielkiemu Księstwu), który do Belgii nie należy.
Serbia, jak cały południowy obszar późniejszej Jugosławii, była przez cztery wieki pod panowaniem tureckim. Serbowie wędrowali na północ i bronili przed Turkami pogranicza węgiersko-tureckiego, zaś na ich dawnych terenach osiedlali się Albańczycy.
W XIX wieku Serbowie wywalczyli sobie autonomię i mieli władców miejscowych. W obecnej republice serbskiej (mającej prawie 10 milionów ludności) mieszka ponad półtora miliona Albańczyków (na południu) i ponad 300 tysięcy Węgrów (na północy). Ponad milion Serbów jest w Bośni i Hercegowinie, ponad pół miliona w Chorwacji. Granice narodowe Serbii trudno wyznaczyć i Serbowie próbują je obecnie określić bronią i gwałtem, rozszerzając dawne granice republiki jugosłowiańskiej. Serbów i Czarnogórców (ponad pół miliona) uważa się za narody odrębne głównie ze względów historycznych. Czarnogóra długo była osobnym państwem, chociaż jej mieszkańcy, tak jak Serbowie, mówią po serbsku i przeważnie są prawosławni (ale odrębnych państw, w których mówi się tym samym językiem, jest na świecie wiele, na przykład w Ameryce Południowej).
Chorwacja, kraj katolicki, posługujący się alfabetem łacińskim, należała od XX wieku do Węgier i wraz z Węgrami od XVI wieku przeszła pod panowanie austriackich Habsburgów. Ale również w XVI wieku część Chorwacji zdobyła od Węgrów Turcja. Spore obszary wybrzeża Adriatyku były pod władzą Republiki Weneckiej, zaś w drugiej wojnie światowej wybrzeże Adriatyku zajęli Włosi. W roku 1991 Chorwacja ogłosiła niepodległość, niełatwą do utrzymania, bo serbsko-chorwacka wojna domowa łączy się w Chorwacji z serbską inwazją. Serbskie enklawy narodowe w Chorwacji, tak jak w Bośni i Hercegowinie, stały się enklawami wojskowymi. Z punktu widzenia Serbii granice Chorwacji, tak jak Bośni i Hercegowiny, są sporne.
Bośnia i Hercegowina była republiką w Jugosławii i od roku 1992 jest niepodległym państwem, ale nie mówi się (jak dotychczas) o narodzie ani o języku bośniackim lub hercegowińskim. Najliczniejszą grupą narodową wśród ponad czterech milionów mieszkańców Bośni i Hercegowiny jest prawie dwa miliony Muzułmanów, którzy mówią po serbochorwacku, a od prawosławnych Serbów i katolickich Chorwatów odróżnia ich religia, kultura i obyczaj. Poza Muzułmanami spisy ludności odnotowywały w Bośni i Hercegowinie prawie półtora miliona Serbów, ponad 700 tysięcy Chorwatów i ponad 200 tysięcy Jugosłowian, czyli ludzi, którzy swoją narodowość określali zgodnie z nazwą państwa, do którego Bośnia i Hercegowina już nie należy.
Przez obecną Słowiańszczyznę południową przebiegała granica między spadkobiercami Rzymu: Cesarstwem Zachodnim i Wschodnim. Ta granica stała się w XI wieku granicą dwu religii chrześcijańskich, katolicyzmu i prawosławia, granicą w przybliżeniu oddzielającą Chorwatów od Serbów, którym, jak Anglikom i Irlandczykom, łatwo się zrozumieć i niełatwo porozumieć. Podboje tureckie w Europie dodały tu komplikacji. Na północy Jugosławii (w Słowenii i w Chorwacji) nie spotykało się meczetów ani cerkwi, na południu (w Czarnogórzu, Kosowie i Macedonii) było mało kościołów, ale w środku, zwłaszcza w Bośni i Hercegowinie i w Chorwacji, nie jest łatwo oddzielić religie i narody.
Jakub KARPIŃSKI
Jakub Karpiński (1940-2003). Socjolog, historyk, politolog. Od lat sześćdziesiątych w opozycji politycznej, w latach 1968 i 1969–1971 więziony (1970 skazany w procesie tzw. taterników). Od 1977 do 1978 roku członek redakcji pism konspiracyjnych „Zapis” i „Głos”; od 1978 członek TKN; od 1978 za granicą prowadził między innymi wykłady z zakresu socjologii (1981-1982 w USA, 1985-1986 we Francji). Od 1992 dyrektor Instytutu Politycznego w Warszawie. Prace z zakresu metodologii nauk społ., politologii, najnowszej historii Polski, między innymi: Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych (1976), Krótkie spięcie (Paryż 1977, poza cenzurą 1980), Porcja wolności (tamże 1979, poza cenzurą 1985), Płonie komitet (tamże 1982, poza cenzurą 1986), Polska, komunizm, opozycja. Słownik (Londyn 1985, poza cenzurą 1988), Taternictwo nizinne (Paryż 1985, poza cenzurą 1988), Między komunizmem a demokracją (1992). Przez wiele lat posługiwał się pseudonimem Marek Tarniewski. Zmarł w Warszawie w 2003 roku.
„Nasza Rodzina”, nr 4 (583) 1993, s. 24-25.
