W dniu 1 października A.D. 2022 w kościele pod wezwaniem św. Maksymiliana Marii Kolbego w Krośnicach odbyło się spotkanie poetyckie wieńczące XXV edycję Konkursu „O ludzką twarz człowieka”. Jego wręcz heroicznym, głównym organizatorem był ks. Wacław Buryła. Napisałem „był”, bo ogłosił zakończenie swego agonu na słowa i znaczącą przestrzeń między wersetami. Jest to strata dla ambitnej sztuki poetyckiej. Zaproszenie do rywalizacji w formie liryki zaowocowało znaczącym fenomenem. Tytułowe wezwanie wypełniało bowiem pewną lukę w bogatym repertuarze konkursów literackich. „Poezja jest sprawą poważną. / Posiada swoje święte godziny” – napisał w celnym dwuwierszu Jerzy Łukasz Kaczmarek, poznański poeta, krytyk literacki, uczestnik, a w końcu juror Konkursu […] przypomniał, że oprócz stylu i bogatego słownictwa szukamy w poezji mocy duchowej. Takim cytatem zaczął ks. Wacław Buryła wstęp do Antologii jubileuszowej. Prowadziliśmy dyskusję co do koncepcji zbioru. Uprzytomnijmy sobie, że na Konkurs nadesłano 4915 zestawów wierszy, co daje 19621 utworów w ciągu ćwierćwiecza. Podjąłem się misji opracowania. Ksiądz Wacław zalecił formę „otwarta dłoń”, a nie „pięść”, bowiem poprzez obszerność opracowania chciał uhonorować jak największą liczbę poetów, którzy mu zaufali. Książka liczy więc 380 stron formatu B 5.
W Krośnicach gościło wielu uznanych poetów: z Opola (Harry Duda, Irena Wyczółkowska), z Krakowa (Krzysztof Lisowski, Adam Ziemianin, Józef Baran, o. Eligiusz Dymowski, Jacek Lubart-Krzysica, Zofia Zarębianka), z Poznania (Józef Ratajczak, Roman Bąk, Teresa Tomsia, Tadeusz Żukowski, Ewa Najwer, Magdalena Pocgaj, Łucja Danielewska i Stanisław Leon Machowiak), z Wrocławia (Marianna Bocian, Bogusław Kierc), z Tychów (Rafał Jaworski), z Warszawy (Joanna Kulmowa i Andrzej Gnarowski), z Lublina (Marian St. Hermaszewski), z Brzegu (Janusz Wójcik), z Uzbekistanu (o. Andrzej Madej), z Chrzanowa (Lucyna Szubel i Magdalena Białas), z Kijowa (Dorota Jaworska), z Puszczykowa (Krystyna Miłobędzka), z Istebnej (Kazimierz Józef Węgrzyn), z Łodzi (Jan Juszczyk), ze Świdnicy (Antoni Matuszkiewicz), z Chojnic (Jan Sabiniarz), oraz Szymon Babuchowski, Kazimierz Burnat, Przemysław Dakowicz, Lech Franczak, Barbara Gruszka-Zych, Adam Lizakowski, Karol Maliszewski, Maciej Woźniak, Jerzy Ł. Kaczmarek. O znaczeniu konkursu z „ludzką twarzą” i o twórczości księdza Wacława wypowiadali się w pismach społeczno-kulturalnych i literackich: Marianna Bocian, Andrzej Gnarowski, Jerzy Ł. Kaczmarek, Rafał Jaworski, ks. Jerzy Szymik, Teresa Tomsia.
Przeczytałem, częściowo przepisałem, analizowałem, w ciągu ponad dwóch miesięcy, ponad dwa tysiące konkursowych wierszy. Nie tylko te nagrodzone i wyróżnione, ale także uhonorowane drukiem w corocznych Almanachach. Wiele osób zostało pominiętych, ale świadczy to o wysokim poziomie artystycznym i ideowym kolejnych edycji. Jedna z poetek, zaproszona do składu jury, dywagowała czy nazwa konkursu nie jest pleonazmem, ale praktycznie tytuł jest trafny, nawołuje do ukazywania świata, który przenika zdrowy humanizm, również ponad religijny. Wybuch wojny za naszą granicą bardzo wyraziście potwierdza, że człowiek może nie mieć „ludzkiej twarzy”, może być tolkienowskim orkiem. Wybór tekstów był dla mnie krępujący. Bywałem laureatem Konkursu, potem wnikliwym jurorem. Spotkałem się z postawą liczących się poetów, że oni „do księdza” nie będą pisać. Zawsze w anonsie Konkursu było zaznaczone, że tematyka utworów jest dowolna, czasem ks. Wacław sugerował pewne szczególne kierunki wypowiedzi.
Zgodnie z odczuwaniem rzeczywistości, przez mnogość wierszy przetaczały się różne fale zainteresowań i natchnień. Można powiedzieć, że w dużym stopniu w poetyckich utworach odbijała się percepcja impulsów zewnętrznych przetwarzana metaforycznie.
Pierwszym chronologicznie, dominującym motywem była bieda i zagubienie, bolesność odchodzenia w starość, które nasiliły się wskutek bezwzględnej, ekonomicznej transformacji lat dziewięćdziesiątych. Generowało to współczucie międzyludzkie, powiem więcej – wywoływało współ-odczuwanie. Magdalena Białas w tym kontekście prezentuje przykazanie”: „kochajcie starych ludzi / są jak kwiaty z bibułki/ i jedwabiu/ są jak ptaki/ z kolorowej słomki/ jak kruche figurki/ z drogocennej porcelany. […]
Potem nastąpiło panowanie utworów odnoszących się do społecznej nauki i odchodzenia do Domu Ojca Jana Pawła II. Wiele było akcentów Jego nieukrywanego, nauczycielskiego cierpienia. Obrazuje to też okładka niniejszej Antologii.
Następnie nastąpił okres fascynacji odniesieniami do historii i literatury. Zastanawiałem się, że tak wiele utworów nawiązuje do losów życia pokoleń przeszłych, wprost babć i dziadków. Czasami wydawało się, że to sztuczne pisanie na siłę, żeby być na topie. Powtarzały są jednak autentycznie dobre utwory: W wierszu Po bitwie Bogdan Nowicki przywołuje postać praszczura: Dziadek zawsze był dzielny/ Macha ręką na porządek/ Rzeczy i nabija fajkę // Przeżył dwie wojny /I pracę w obozie/ I Monte Casino // Opowiada o kojącej ciszy / Powiewającej białymi flagami / Na murach zakonu / Wyłanianiu się wzgórza/ Z oparów mgły //Donośnym świergocie ptaka / Od tylu dni i nocy // I namacalnej obecności Boga/ Jako czegoś od czego nic większego/ Nie może być pomyślane”
Nie brakło wielu fraz intelektualnych: Wojciech Hieronymus Borkowski tak zaczyna wiersz: „w komorze niskich temperatur / istnieje zawsze nieodparta/ pokusa transcendencji // adon Baruch de Spinoza/ kartkuje swoją Etykę / ale nie potrafi znaleźć stosownej kwestii… […]”
Anna Piliszewska ujawnia głębię doznań w wierszu Hierofanie I, który opatrzyła mottem z M. Eliadego: „Świętość objawia rzeczywistość absolutną”
Cisza przybędzie z gór – sturla się
Jak lawina ośnieżonym zboczem
Od tej strony od której sfruwają anioły
Czesać zmarzniętym świątkom postrzępione brody
W sercu Kosmosu drzewa
Rodzą świętą opowieść
Zamknie się pętla Czasu – ryty odtworzą mit –
Lśnią strażnicy krętego zmarzniętego strumienia – słuchaj
Ponad polami kurz mleczna mgła
A ty mijasz
Warstwami białego wojłoku – watą śniegu okryte
Sacrum objawione
Jednym z najbardziej frapujących tekstów jest poemacik Rafała Zięby zaczynający się od frazy: „O czym może milczeć kruk, / który nazywa się Ezra? […] A jednak – on wciąż o tym samym” […]
„O tym samym”, czyli o nieśmiertelnej lichwie, potrzebie dominacji nad innymi, o pysze urządzania świata na swoją chorą modłę.
Pandemia zdominowała inne motywy w roku 2021, ale zaistniała obok wyrazista anty-aborcja: Leszek Wójcik obrazuje: Martwa natura ma serce pełne miłości / i łono pełne dziecka / które nie będzie widziało świata […].
W roku 2022 wiersze antywojenne dominowały, co naturalne w obecnej sytuacji. Piotr Zemanek pisał w wierszu List ukraińskiego poety do świata:
„odkąd wybuchła ta wojna nie napisałem żadnego wiersza. […]
nie możemy już robić tego, co kochamy. teraz trzeba
nauczyć się być tutaj, przetrwać. to nasz obowiązek.
zamiast unosić się nad ziemią – twardo po niej stąpać;
musimy wiedzieć jak zabijać i jak nie dać się zabić.
na wszelki wypadek nosimy w kieszeniach słonecznik,
jeśli któryś z nas polegnie ziarna wykiełkują z ziemi.
żółte kwiaty napiszą za nas najpiękniejsze wiersze.”
Przez cały okres dwudziestopięciolecia przejawiały się motywy dążenia do osobowego spełnienia, do znalezienia właściwej hierarchii wartości. Jak w wierszu Krzysztofa D. Szatrawskiego: „Jeszcze pragnę, jeszcze szukam dopełnienia,/ śladów w piasku/ nie prawdy/ ale może namiastki jakiegoś porządku/ jakiejkolwiek nadziei/ chwieję się bez oparcia […]” Kategoria „wierszy drogi” i egzystencjalnych wahań jest bogato prezentowana.
Zofia Staniszewska stawia retoryczną zagadkę w swych „pytaniach do księdza profesora”:
„dokąd Cię zaprowadziły / podróże z filozofią w tle/ odbywane w głąb wszechświata / w głąb matematyki / w głąb siebie/ gdzie czarna materia jest jasna jak słońce / bo wyliczalna / a kwarki grają na harfie / ograniczonej nieskończoności // kamień filozoficzny/ już jako sześciolatek / włożyłeś między bajki / ale nieprzerwanie/ szukasz klucza zrozumienia […] // czy rzeczywiście najważniejsze są pytania /bez odpowiedzi”
Jeśli przyjmiemy literaturę jako przestrzeń otwartą, w ujęciu postmodernistycznym, to niewątpliwie – tak. Ale może to strach przed tyranią relatywizmu nie pozwala na rozwiązania proste, sensownie konieczne? Znowu pytanie. Ale nie bądźmy zbyt tchórzliwi. Poezja ma za zadanie ustanawianie bytu w słowie, wydobywanie tego, co istotne, z tego co utajone, a jednocześnie warunkuje ścisłą zażyłość za światem osób i rzeczy.
Wielu poetów prezentowało swą fascynację postaciami, które są dla nich autorytetem w rzeczywistości, która wyrzeka się swych mistrzów. Oczywiście, na czele stoi, odzierany obecnie z czci, Jan Paweł II. Ale pojawiają się inni: Brat Albert, Maksymilian Maria Kolbe, Karol de Foucauld, Jan Chrzciciel, Edith Stein, Matka Teresa z Kalkuty, Św. Teresa Wielka, pojawia się Błażej Pascal, C.K. Norwid, Marcin z Tour, Tomasz z Akwinu, Siostra Faustyna, a nawet Szymon Słupnik. Mimo tego bogatego zestawu ludzkich godności wybór przekracza powierzchowną religijność.
Grzegorz Serdyński prezentuje egzystencjalne załamanie siły płynącej z prostej wiary, w wierszu Wielkanoc relacjonuje: „Obmywa mnie krew / Paschalnej zorzy, / Choć serce puste jak grób”. Krótko, sugestywnie.
Katarzyna Zychla nadaje swemu wierszowi piękny tytuł: miłość jest jak koliber albo zapach konwalii. Niezmiernie to delikatne, ale czy miłość jest tak ulotna jak zapach kwiatów? Prawdziwa – nie. Wręcz odwrotnie – ma moc przetrwania mimo negatywnych okoliczności. Benedykt XVI pisał: „[…] cierpienie jest wewnętrznym aspektem miłości, dlatego jest tak ważne, byśmy się uczyli cierpienia”. W konkursowym materiale jest sporo ujęć zbawczego cierpienia, podkreślenia jego sensu w odpowiedzialności za drugą osobę. W „serdecznych strofach” (tytuł jednego z Almanachów) czasem można znaleźć „perłę”, której szukała Katarzyna Zychla, ale gdy szukamy właściwej drogi, aby odszukać sens istnienia, może prowadzić nas własny wiersz, bo – jak napisał Fryderyk Hölderlin: „został dany człowiekowi język, / najniebezpieczniejsze z dóbr, / aby przezeń człowiek objawił / czym jest”. Czasami poeta winien się uczyć od własnego tekstu.
Znalazło się też miejsce dla zdrowej, gorzkiej ironii, teraz mało wykorzystywanej przez młodszych poetów, bowiem sarkazm i aluzja to ratunek zniewolonych ustrojowo, ale nie cywilizacyjnie, kiedy dużej części obywateli wydaje się, że są wolni i mają nieskrępowany wybór. Jerzy Fryckowski parodiuje polityczną rzeczywistość:
„Adam Michnik pije brudzia z Jaruzelskim […] Wyciera z kącika ust ślinę generała / to wielki akt odwagi cywilnej / w epoce zagrożenia AIDS // Pan Adam ma mocną głowę / W kolejce kolejni grudniowi generałowie / Gotowi przejść na „TY” Z redaktorem po przejściach / Aż żal że nie żyją już / Oprawcy z Katynia Starobielska i Ostaszkowa […]”
Milena Rytelewska ironizuje „w temacie” życia poetyckiego:
„Trzeszczy poezja. Bohdan Zadura / po raz sto czwarty przyjechał na prowincję. / Tym razem przywiózł ze sobą Andrzeja Sosnowskiego (niech mu wiersze lekkie będą). W Spółdzielczym Domu od Kultury i Sztuki / czytają młodym poetom po sześćdziesiątce / swoje krótkie i długie, stare i nowe nudne wiersze. / Psuje się mikrofon. Stygnie kawa i herbata. / Kruszą się słowa i ciasteczka. […]”
Jeden z jurorów, Karol Maliszewski, napisał wstęp do kolejnego Almanachu tytułując go Wyłoniły się rzeczy proste. Ośmielę się polemizować. Poezja to nie wykład etyki, wskazówki dla jasnych postaw moralnych. Jądro poezji zawsze jest metafizycznym „czymś więcej” jawi się jako „zgłębianie niezgłębionego”, które zawsze będzie złożone, niejednoznaczne, wołające o konieczność dopełnienia. I w tym urok i trud poety. Z mnogości materiału wyłoniły się rzeczy proste, ale i moc wskazujących na „Sacrum objawione”, że „szczytem jest każdy z nas” i że „wciąż tyle niczego się sączy”.
Cieszy, że treść wierszy przerosła próby nowatorstwa formy. Byłoby to niezrozumiałe pod takim mianem Konkursu. Szuka się formy wiersza dla wyrażenia ważnych refleksji i doznań. W zgromadzonym materiale nie było efekciarstwa, słownego kuglarstwa, przymrużania oczu w zabawie na odgadywanie znaczeń w zbiorze znaczeń bez jawnego sensu.
Nie sposób nie wspomnieć o atmosferze spotkań, ludzkiej życzliwości nie tylko kapłanów. Teresa Tomsia tak pięknie i trafnie to zanotowała:
„Jest nas kilkoro – magowie z różnych stron kraju / poszukujący prawdy, jej znaków – porównujemy / ślady wędrówki i próbujemy, jak wyjść poza siebie, / gdzie myśl nie sięga, ujrzeć ludzką twarz człowieka/ w przysłanym na konkurs niedokończonym wierszu. // Matka księdza-poety błogosławi nas na drogę/ i pakuje w bibułę po kawałku drożdżowego ciasta. / Powtarzamy poetyckie zdania przed Ewangelią, / lecz słowa nikną jak dziczki, gdy stajemy znów/ na chwilę przed ołtarzem ofiarnym – zadziwieni / nieodgadnioną mocą Słowa” (Wspomnienie z plebanii w Krośnicach).
A tak zaczyna refleksje krośnickie Magdalena Cybulska:
„Mieszkamy w byłym szpitalu psychiatrycznym. I wcale nam nie lepiej. My, chorzy na poezję. Ciężko. Ale żadne terapie tu nie pomogą. Nawet cień starych drzew i brzęczenie jesieni przy uchu. Monotonne. Choć to podobno działa uspokajająco. Mieszkamy w byłym szpitalu psychiatrycznym. Jesteśmy uzależnieni. Od pisania wierszy. Niektórzy uśmiechają się z politowaniem. Noszę przecież w kieszeni długopis i kartkę papieru. […]”
Poetyckie doznawanie świata może stać się nałogiem, izolować od trywialności powierzchni życia, a nawet prowadzić w złudy omamów. Ale westchnijmy, aby w ludzkiej społeczności były tylko takie uzależnienia.
Rafał JAWORSKI
*
Zamiast epilogu prezentuję kilka wierszy, które szczególnie mnie poruszyły:
Edyta Wysocka
Stygmat
Kupiłam test. To już dwa miesiące.
Leżę w szpitalnej koszuli, znieczulona, banalna. Śnię dotyk maleńkiej
rączki. Jest czysta, bez skazy. Jak biel wschodzącego światła. Jak
przypływ karmy, którą matki podają pisklętom. Biegnę, wdycham,
ogarniam, póki nie odpłynie. Bo wszystko co teraz czuję, to kwestia
chwili, nieuniknięcie.
O świcie odrzucam wzruszenie. Przeraża jak trujące ziele. Stałam się
kobietą przy nadziei – bez nadziei. Po korytarzu chodzą moi umarli. Zatrwożeni: Pozbyć się duszy? Żywej?
Bolało. Brzuch znowu pusty. Za mostkiem głuche kołatanie. Pod skórą
kolce pamięci. Ranią.
A potem chichot. Noc w noc. Sępy wrzeszczą. Nagie ich głowy
wyciągają szyję: Posprzątać po stypie. Po niemym krzyku, po egzekucji.
A potem nic. Całun, śnieg…
Wyłączone ciało, myśli… Wciąż tyle niczego się sączy
*
Jerzy Ł. Kaczmarek
Rany
Mgła. Ptaki wiosenne.
Nieruchoma kałuża.
Podróż w podmuchach
wiatru, pod lustrem
deszczu. Zmęczenie
coraz większe. Coraz
większy spokój na
granicy kamiennych
słów. Rozgrzane do
czerwoności wpatrują
się w nas. Jak oczy
nienasyconej chęci.
Człowiek opuszcza człowieka,
aby zbadać gęstość wiersza,
solidność metafor, czysty
dźwięk onomatopei. Tylko
Ty podchodzisz bliżej.
Dotykasz ran, których nic
zagoić nie mogło.
*
Rafał Zięba
* * *
O czym może milczeć kruk,
który nazywa się Ezra?
O lichwie i jej niszczącym dziele;
ale przecież i o
kondotierach-mecenasach sztuki w epoce Renesansu;
o dawnych bogach i chińskich mędrcach z czasów,
kiedy świat był lepszy.
Lecz i w tym milczeniu o lepszym świecie
słychać odgłos upadku:
wpierw idei,
później ludzi
aż do zupełnego złuszczenia się czasu
(pękające tynki, rdzewiejące balustrady,
nocą ławki pełne pijanych i agresywnych;
próchno sypie się z trzeszczących schodów).
Nie huk – lecz skamlenie.
Słychać jak echo zawodzi ponury rytm:
gdzie usura… gdzie usura…
A jednak – on wciąż o tym samym.
II
Siadam na przyzbie i patrzę
Ezra patrzy na mnie
(jest nieufny – nigdy nie przyleci blisko)
i milczy. Milczy mi prosto w oczy.
Milcz wreszcie
– mruczę pod nosem, ale tak, żeby słyszał –
Milcz komu innemu!
To nie ja tak wszystko urządziłem.
Nie ja.
I
Zawsze byli tacy, którzy
kazali uważać się za bogów.
Ich spektakularne upadki.
Zrazu odbierane
niemalże w wymiarze kosmicznym
po upływie czasu stawały się przykre
i godne pożałowania.
Fałszywy heroizm ma dosyć krótką datę ważności.
Owszem, niektóre ich dokonania
przetrwały niechlubną pychę:
Aleksandria, Koloseum, numeracja
ulic w wielu krajach
czy wysychające Jezioro Aralskie.
Jednak i te dzieła
oderwały się od swoich twórców
przechodząc z czasem na ogólne konto ludzkości.
Po fałszywych bogach pozostało
jedynie uczucie zażenowania:
niewygodny fakt, że
ktoś, kiedyś, spośród nas
uznał się za wszechmocnego,
a my, pozostali, nie umieraliśmy ze śmiechu.
*
Rafał Baron
Przeistoczenia
Mariupol. Ciała zamienione w obraz
bez słów.
Europa. Obraz zamieniony w słowa.
Więcej słów. Zamienionych
w inne słowa.
Reszta świata. Słowa
zamienione w nic.
Mariupol. Nic.
*
Na koniec przytoczę wiersz własny, też nagrodzony Konkursie „O ludzką twarz człowieka”:
Sierpień
Ojczyzna: wyzwanie tej ziemi rzucone przodkom i nam,
by stanowić o wspólnym dobru…
Karol Wojtyła
Jeszcze w lipcu
nie wiedziałem, że na tej wyżynie kopalń i hut
żyję w tak górskim krajobrazie:
przecież tylko tłok podmiejskiego pociągu,
handlowa ulica, ściany mrówkowców, wieże szybów:
– tłok, brud, miernota i samotność.
Nagle w TV ujrzałem bramę stoczni na której wisi krzyż
i zdjęcie papieża z rodu Słowian. Powaga i radość
robotniczych twarzy wyrażała prawo do prawdy.
Dotąd nie chciałem wiedzieć, choć czułem,
że szczytem jest każdy z nas i ja sam
jestem szczytem, który co dnia, co nocy winien jestem
zdobywać w oczekiwaniu, że zdobędzie mnie ktoś inny
o konstrukcji dobra.
Nie podejrzewałem, że żyję
w górach
tak szczodrych
i kiedy każdego człowieka
nazwę szczytem mnie właśnie
zadanym sam będę
w wymiarze zadania.
Mogę się starać i to staranie
będzie tym
być.
Rafał JAWORSKI
Rafał Jaworski urodzony 1952 roku w Sławkowie. Absolwent AGH Kraków. Ceramik. Wydał książki poetyckie: Cywilizacja lepszego jutra (1991), Wierni i wybrani (2007), Wyznania nieomal ostateczne (2009), Wiersze poniekąd turystyczne (2010), Głębia interpunkcji (2012), Fermenty i scalenia (2017) Wiersze które trudno sądzić za pedagogikę wstydu (2020), Aktywa, pasywa (2022). Utwory Jaworskiego zostały zamieszczone w wielu antologiach. W roku 2014 wydał zbiór esejów Miejsca współczulne, strefy wdzięczności, w 2018 Próby wiwisekcji, a w roku 2021 Miasto i rubieże słowa. Trzykrotny juror konkursu „O ludzką twarz człowieka” Od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku tworzy ikony i obrazy sakralne. Trzydzieści kilka wystaw indywidualnych. Strona autorska: www.ikony.tychy.pl
Recogito, rok XXIV, styczeń 2023
